نخستین قوانین مدنی اسلامی

نخستین قوانین مدنی اسلامی

بخش دوم

فاطمه قهقایی^[1]*

 

وم استقرار قانون در یثرب

اوس و خزرج مهاجرانی از جنوب عربستان بودند که مبانی حیات اجتماعی خود را برسنت  بیابانگردان حفظ کردند. اینان پس از استقرار در یثرب ، نه تنها برخلاف سایر شهر نشینان حجاز  درون شهر ، بدوی با قی ماندند بلکه هیچگاه نتواستند  از معیشت قبیله ای فاصله گیرند و یا خصایص غالب شهروندی ، پیدا کنند.

همبستگی ی ، اقتصادی ، اجتماعی و دینی مکیان با عنایت به وجود دار الندوه ، فقدان نبرد های درونی، هماهنگی و اشتراک در منابع در آمد و حیات مادی، همگونی کلی در عقاید و در پرستش بتها و فقدان تمام نمادها و نشانه های وحدت اجتماعی در جامعه یثرب ، آشکارا از تعارض های درونی جامعه یثرب حکایت می کرد.

چنین جامعه ای از درون آماده تحول از شرایط تعارض و ناهمگونی و تضاد های موجود به همبستگی و اتحاد بود، اتحادی که همه عناصر اجتماعی به سوی آن گرایش داشتند در آستانه هجرت پیامبر(ص)، جامعه یثرب تشنه وحدت ، همبستگی و اقتدار در  پرتو رهبری بلامنازع و قانونی واحد بود.

 نخستین قانون اساسی بشریت تحت عنوان منشور مدینه، در مدینه رقم می‌خورد. اگر منشور مدینه را تحلیل محتوا بکنیم، دقیقا مانند یک قانون اساسی مدرن، برخوردار از مواد مختلفی است. بندبه‌‌بند آن، حقوق و وظایف قبایل دهگانه موجود در مدینه و همچنین یهودیان ساکن در آنجا را تعریف و بیان می‌کند. وقتی پیامبر(ص) وارد مدینه می‌شود و سرزمینی را به‌عنوان یکی از ارکان دولت‌سازی درنظر می‌گیرد، از همانجا قانون اساسی آن را تدوین می‌کند. یکی دیگر از مهم‌ترین مواد این قانون اساسی، ادغام قبایل در امت واحده بود. پیامبر(ص) به‌خوبی می‌دانستند که تا عصبیت قبیله‌ای مهار نشود، ملت‌سازی غیرممکن است ی جدیدی صورت گرفت.
 

اتحاد ی در قالب نخستین قانون اساسی

حضور زمینه های مطلوب اتحاد و همزیستی درجامعه مدینه به سال اول هجرت که سرانجام به انعقاد یک پیمان ی و نظامی و اجتماعی انجامید و قانون اساسی خاص خود را متولد کرد تنها به مشرکین و یهودیان منحصر نبود، مبانی اعتقادی، خطرات جدی . مهمترین عواملی بودند که از همان آغاز هجرت ، پیامبر (ص) و مسلمانان را به سوی ایجاد یک اتحادیه ی در قالب جامعه مدینه و تحت حکومت حضرت رسول سوق می داد .

گفتگو های جدی و تبادل آرا میان نمایندگان مسلمانان ، مشرکین مدینه و یهود ، که در شرایط آزاد وفضای ی و اجتماعی متعادل انجام گرفت منجر به توافق هایی گردید که صورت مدون آن موجود می باشد.( محمد حمیدالله اولین قانون اساسی مکتوب در جهان ، .ص65-96 )

این نظامنامه یا قانون اساسی  نشاندهنده موضعگیری روشن بینانه ، واقع گرایانه و عادلانه پیامبر (ص) در نوشتن قانون و رعایت حقوق اعضای جامعه و نیز ژرف بینی آن حضرت درتوجه به محور های  اصلی می باشد.

توافق ها و قواعد  رفتار ی اعضاء جامعه که امت واحده نامیده شده اند ، اصول و مقررات وظایف
سه­جانبه ، پرداخت دیه مقتولین و . . .  از جمله اصول و محورهای این قانون اساسی مکتوب و مدون است.

 

ت تغییر در مبانی پیوندها (پیمان برادری)

اسلام منادی توحید است و توحید در اسلام نه تنها به مفهوم اعتقاد به خالق واحد و توانای خالق هستی بلکه به مفهوم توحید در پیکره اجتماع عظیم انسان ها با همه تفاوت های شان بود و معنای کامل توحید فقط با اعلام برادری میان جامعه اسلامی و اجتماع بشری با یک رویکرد خداگرایانه مصداق عینی پیدا می کرد. در واقع تحقق اندیشه توحیدی در صورت اجتماع بشری احساس و درک این اندیشه بود که انسان از منشأ واحدی است و از روح واحدی جنبش و حرکت یافته و از پیکره واحدی خلق شده است. این وحدانیت زمانی صورت تکاملی خود را پیدا می کرد که انسان ها این احساس را اجتماعی کنند و در سایه اعتقاد توحیدی در جمع برادران ایمانی و موحد درآیند و به مصداق إنّما المؤمنون إخوة .»در حلقه اجتماع انسان های مؤمن همه را برادر خویش بدانند و برای نجات برادران ایمانی و خدایی خویش از هیچ تلاشی فروگذاری نکنند. این گونه برادری، منادی و مروّج نوعی بینش است که در آن همه کینه ها، نفرت ها، جهل ها، حق کشی ها و نابرابری ها کنار گذاشته می شود و همه مردم در جامعه اسلامی برای تحقق اجتماعی برادرانه تلاش می کنند که در آن برابری و عدالت تمام بت های موهوم طبقاتی و امتیازات ستمگرانه را از روی کره خاکی و صفحه زندگی اجتماعی نیست و نابود می کند و با حذف دوگانه گرایی ها و تفرقه ها و تضادها، وحدت و یکتایی را نوید می دهد. این بینش بر خصومت ها و ستیزه گری ها و سرکشی ها و جدال های بی پایان و پر ملال اجتماع انسان ها خط بطلان می کشد. تجلی زیبایی این بینش اجتماعی را بایستی در سیره حضرت رسول(ص) و عصر طلایی اسلام جست وجو کرد. پیامبر در اندک زمانی با چنین نگاه و چنین بینش فلسفی در صحنه عمل اجتماعی تصویری به یادماندنی از برادری اسلامی ترسیم کرد. یکتایی اعتقادی و اجتماعی که حضرت رسول با جنبش الهی خویش ترویج کرد، توانست در میان اجتماعی از اعراب بادیه نشین و قبایل متعددی که تماماً در خودسری و ستیزه گری و برادرکشی و ستمگری و نابرابری و نابرادری بودند، روحیه الفت و مواخات ایجاد کند و روح انحصارگرایی قبیله ای، تفرقه، تنافر، قتل، غارت و تبعیض را در صحنه اجتماعی و جغرافیایی انسانی و ی عربستان بزداید و شرک را به توحید مبدل سازد و شرک نه تنها در مراتب اعتقادی بلکه در مراتب اجتماعی جای خود را به وحدانیت و یکسانی بدهد. از این رو ندای برادری پیامبر اسلام درصدد بود که شرک اجتماعی را به توحید اجتماعی مبدّل کند و آن را با عقیده به توحید اعتقادی و ایمانی همراه ساخته و در سایه توحید اعتقادی اجتماعی قسط و عدالت اجتماعی را که هدف رسالت الهی پیامبران است محقق سازد.

پیامبر(ص) از همان آغاز بعثت  کوشید تا وحدت اعتقادی را اساس همه پیوند های اجتماعی مسلمین قرار دهد . توفیق پیامبر در این زمینه شگفت آور می باشد .پیامبر (ص) در همان حال  که بر ریشه های عمیق تعصبات قبیله ای در اعماق شخصیت مسلمین آگاه بود، در صدد بود تا با بهره گیری از قالب های همبستگی سنتی و ریختن محتوای جدید در آن قالب ها ، هم در راستای زودن سنت های جاهلی قدم بردارد و هم از شکل و صورت برخی از آن سنت ها در راستای تعمیق همبستگی ، میان مسلمانانی که علی رغم مسلمان شدن همچنان به تعصبات قومی  وابسته بودند ویا در اسارت آنها به سر می بردند سود جوید . عقد اخوت یکی از بارزترین ت های حضرت رسول در این زمینه بود.ممکن بود علی رغم پیوستگی ها و همبستگی دینی ، گاه بروز تعت و برخوردهای درونی ،تعصبات قومی و دسته بندی شمالی ، جنوبی اوسی یا خزرجی را در انصار و عرب شمالی را در مهاجرین زنده می ساخت. یکی از راه های تقلیل چنین ارتجاعی و نیز یکی از تدابیر مهم برای نفوذ دادن تعصب هم پیمانی  به جای تعصب قومی به درون شخصیت افراد ، عقد اخوت بود.

این عملکرد در موارد ذیل احساس همبستگی و مسئولیت می کردند :

1- مساعدت و یاری  همدیگر در دشواریهای ی ، اقتصادی و اجتماعی

2- مراقبت متعصبانه از یکدیگر در میدان های جنگ

3- تعصب شدید نسبت به خانواده های یکدیگر پس از شهادت یا مرگ طبیعی یکی از طرفین

4- یاری متقابل به هنگام بیماری یا تنگدستی

 

نکته اصلی در این ماجرا ، عقد اخوت پیامبر (ص )  با علی (ع )  بود . آنچه در نگرش اجتماعی به عقد اخوت میان پیامبر و علی (ع) اهمیت دارد ، این است که عقد اخوت میان اوس یا خزرج بسته می شد . معضل تحریک عواطف دو گروه انصار پیش می آمد و پیامبر با انتخاب علی ، هم بر انحصار همتایی او با خود تاکید کرد و هم از بروز بحران  و تحریک تعصبات جاهلی ممانعت به عمل آورپیغمبر اکرم میان هر یک از مهاجرین و انصار عقد اخوت بست‏ و طبق قاعده باید میان علی علیه‌السلام که از مهاجرین است و یکی از انصار عقد اخوت برقرار بکند ولی با هیچیک از انصار عقد اخوت برقرار نکرد . نوشته‏اند که علی علیه‌السلام نزدپیغمبرآمد و فرمود : یا رسول الله ! پس‏ برادر من کو ؟ شما هر کسی را با یکی برادر کردید. برادر من کو ؟ نا اخوک . این یکی از بزرگترین افتخارات‏ امیرالمؤمنین است که نشان می‏دهد امیرالمؤمنین در میان صحابه پیغمبر یک‏ وضع استثنائی دارد ، او را نمی‏شود با دیگران همسر کرد ، هم تراز و قرارداد ، و الا خود پیغمبر علی القاعده باید مستثنی باشد و تازه اگر هم‏ مستثنی نباشد ، پیغمبر هم از مهاجرین است و باید با یکی از انصار عقد اخوت ببندد ، و علی علیه‌السلام هم با یکی از انصار . ولی نه ، میان خودش و علی علیه‌السلام عقد اخوت بست . این بود که این سمت برادری و این شرف‏ برادری برای همیشه برای علی علیه‌السلام باقی ماند و خود حضرت از خودش به‏ این سمت یاد می‏کند و دیگران هم می‏گویند : اخو رسول الله برادر پیغمبر . علی پسر عموی پیغمبر بود از نظر نسب ، ولی می‏گویند برادر پیغمبر . به‏ اعتبار همین است .ضمنا باید دانست که این پیمان را رسول خدا(ص) دو بار یکى در مکه و میان مسلمانان مکه و قریش و دیگرى در مدینه و میان مهاجرین از یک طرف و انصار از یک سو بست، و در هر دو مرتبه على بن ابیطالب را برادر خود گردانید. و این را هم بدانید که داستان پیمان برادرى و اخوت على(ع)را با رسول خدا(ص)در مکه و مدینه بیش از بیست نفر از سیره نویسان و محدثین اهل سنت در کتابهاى خود نقل کرده‏اند.از جمله: کتاب الصحیح من السیره، ج 3، ص

 

منابع

1-تاریخ تحلیلی اسلام ، غلامحسین زرگری نژاد ، قم ، آیت عشق ،1383

2-تاریخ صدر اسلام ، غلامحسین زرگری نژاد، تهران، سمت، 1378

3-سیره ابن هشام ، ج1، سید هاشم رسولی، تهران، کتابچی، 1375

4-سیره ی پیامبر (ص) (گفتگو ابراهیم برزگر) تاریخ تحول دولت در اسلام و ایران

5-دیپلماسی و رفتار ی اسلام، سید محمد ، تهران، مرکز بازشناسی اسلام وایران ، 1382

6-دین و دولت در اسلام، غلامرضا ظریفیان شفعیی، تهران، میراث ملل، 1376

7- فقه ی، یوسف قرضاوی، عبدالعزیز سلیمی، تهران، احسان، 1379

8- فصلنامه علمی و فرهنگی و اجتماعی قلم، شماره 24 و 25، بهار 1385

9- مقالات عدالت و حکومت داری ، سیاوش صیحی

10- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتاب الاسلامیه ج1